BIX ÚUCH UKÁAJAL LE PROYEEKTOA’

2009ake’ ka’aj le múul meyaja’, yéetel uyáantaj Max Planck Institute ti’ Psycholinguisticso’ tukaajil Óolanda tukúuchil Nijmegen.. Ich 2013e’, séegernaj le proyeekto yéetel uyáantaj CIESAS yéetel INALI, tak te’ k’iino’oba’ ts’o’ok ubin uya’abtal uyuumil le múul meyaja’, bey xan ya’ab meyaj ti’ xokbil ts’o’ok ujo’osa’al. Dr. Le Guene’, leti’ ujo’olil le meyaja’. Le proyeektoa’ ts’oka’an uyilik le LSMYo’ ichil ya’ab mejen kaajo’ob, yáax Chi’kan yéetel Nojk’o’op, ma’ sen úuchake’ k’uch xan umeyajo’ob tukaajil Traaskoral yéetel Seepeda Peraasa.

Yéetel le meyaja’ táan ukaxáanta’al una’ata’al yéetel utso’olol le ba’alo’ob paklan ti’ Chi’kan yéetel Nohk’o’op. Yo’osal umeyajta’al le proyektoa’, táan k usáartik túumbem nu’ukulo’ob (kaamaras) yéetel kuyoksa’al xan le máax uyoojel le maaya t’aano’ yéetel máax uyoojel LSMY (tooto’ob yéetel máak kut’aano’ob).

• LE PROYEEKTOA’ TÁAN UMEETIK TÚUMBEN BA’ALO’OB

Le proyeektoa’ táan umeetik túumben ba’alo’ob, je’ex bix uli’isláantik internet yéetel uyaanal t’aan yaan way meejikoe’.

Le LSMYo’ junp’éel t’aan yaan uyila’al yéetel le maaya t’aan. Umeyaj le Proyektoa’ je’el uyáantik ti’ umeyaj syentiifiko meejikoe’, bey xan je’el upáajtal uts’áah jump’éel áantaj te’ mejen kaajo’obo’.

TÚUMBEN T’AANO’OB

Umeyaj le Proyeekto LSMYo’ kuyáantik xan le dokumentasyoon lingwistiikao’ (bix u’estudyarta’al t’aan), bey xan ti’ utsoololil le jejela’as t’aano’ob yaan te’ way yóok’ol kaaba’. Lela’ junp’éel hach ma’alob meyah yo’olal le lingwiistika ti’ seenyaso’ yéetel ti’ tuláakal le lingwiistikao’. Bey ink’ajóoltiko’on bey yaanchaj t’aano’ob ichil mejen kaajo’obe’, je’ex le lengwaa de seenyase’ jump’éel ma’alo’ob e’esajil ti’ uka’anal bix úuch uyáax síijil ut’aan wíinik.

UK’ÁATCHI’O’OB LE MEYAJA’

Usíijil túumben t’aano’ob yéetel u’éetlankúunsa’al le leengwa de seenyas emerjeentes ti’ jejela’as mejen kaajo’obe’, kutaal t tuukule’ k núukik le k’áatchi’o’oba’: Bix yanik tuláakal le t’aano’ob yaan way yóok’ol kaabe’? Bix ujelpajal le lengwaa de seenyaso’ tumeen e’esbil ubeeta’al? Yéetel, Bix uk’expajal le leengwaa de seenyas yo’osal bix ukuxtal máak yéetel bey utuukul yo’osal le tooto’obo’?
FILOSOFÍA DEL PROYECTO

Mina’an bix ujeel upáajtal uma’alob beeta’al dokumentasyoon yéetel udeskripsyoonil le LSMYo’ wa ma’ uyookolo’ob le tooto’obo’ yéetel uyéet kaajilo’ob uyoojelo’ob ut’aano’ob leengwa de seenyas. Le beetike’, le táakpaja’ano’ob te’ Proyekto LSMYo’ jach k’a’béet ubino’ob kuxtal yiknal tooto’ob. Le meetike’, suka’an inbino’on te’ mejen kaajo’obo’ yo’olal inwiliko’on bix ukuxtal máak, inmúul meyajo’on yéetelo’obe’, yéetel inmáansiko’on uk’iinil yéetelo’obe’. Bey tuno’, le tooto’obo’ jach k’a’beto’ob te’ proyeectoa’, umeyabo’obe’ gráabar, ts’íib yéetel sut t’aan.

BIX UCH K MEETIK

Tuyo’osale’, ya’ab k’iin kinmáasiko’on inkansiko’ob bix le meyajo’, bix umeyaj jump’éel programa uk’aabae’ ELAN, k ts’iko’on ti’o’ob xook ti’ lingwiistika, yéetel yo’osal le gráabaro’.
Tuja’abil 2015 tumeesil septyeembree’, tuláakal le táakpaja’ano’ob te’ Proyeekto LSMYo’ tuye’eso’ob umeyajo’ob te’ Kolookyo Internasyonaal ti’ Leengwas Emerjeentes ucha’an Meejiko yéetel uyáantajil INALI. Jach ya’ab ki’imak óolal yanchajij tumeen le paalal yéetel le xoknáalo’obo’ tunúukláanto’ob le k’áatchi’o’ob beeta’ab tumen le nukuch inbestigadoro’obo’.
Uláa’ ba’al jach k’a’ana’an umáanchi’itk’ajle’, tuláakal le táakpaja’ano’ob te’ Proyeektojo’, chen maaya yéetel leengwa de seenyas ku’usarko’ob, yaan mayeeros yéetel senyaantes, le t’aano’ob je’elo’ lete’ kut’a’anal te’ kaajo’. Le je’ela’ junp’éel foorma yo’olal uk’ajóolta’al le t’aano’oba’ yéetel junp’éel ma’alo’ob foorma xan yo’osal ma’ utaal ts’áabil yaanal t’aan tumen le xak’alo’obo’.

APORTACIONES DEL PROYECTO



La documentación en diferentes comunidades (inicialmente Chicán y Nohkop pero más recientemente también Trascorral, Cepeda, y Chemax) nos ha permitido encontrar elementos para entender

Jeestos sitaables yéetel jeestos ikoonikos.
Le Guen (2012, en proceso) kuya’alike’, ut’aan le maayas yukateekos yéetel geestos yéetel ki’imak óolal yo’olal le kóokilo’, kumeetik uyaaltal túumben e’esbil t’aano’ob.

Ti’ ya’abkach meyajo’obe’ (yane’ ts’áaja’an k’ajóoltbil yane’ ma’) kuye’esa’ale’, le jeestos jets’t’anta’an je’ex bix “jeestos sitaables” wáa “jeestos embleemas” kup’áatal je’exili’e’ yéetel he’exili’ ba’ax uk’áat uya’al ichil uleeksiko. Umeyajil ketlamil ti’ le t’áano’ob ichil jejela’as mejen kaajo’obe’, kuye’esik to’one’ le geestoso’oba’ ma’ chen kurepresentaartik ti’ le mejen kaajo’ob ukáajbalil uleeksiko le LSMYo’, bey xan ichilo’obe’ yaan ya’abkach ba’alo’ob tubáailo’ob.
Ujaajile’ hach ubéeytal k a’alike’ le jeestos sitableeso’ yaan umúuch’besa’al uti’al usíijil junp’éel chan leeksico ti’ he’el máakalmáak leengwa de seenyas kusíijil ichil le maayaso’obo’ (le jeestos sitaableso’ ma’ chen maayas usáartiko’, ku’usarta’al xan tuheel lu’umo’ob ti’ Meejiko yéetel Gwatemaala).

Yaan xan jeestos ikoonikos, le geestos he’elo’oba’ ubéeytal inwa’aliko’one’ k’as jets’t’anta’an. Hach yaan ba’al uyila’ tubaho’ob (kulturalmeente) ichil ufoorma yéetel ba’ax kuye’esik. Ken ts’o’okok uhach usáarta’ale’, le jeestos ikoonikoso’ kusúutul seenyas ti’ le LSMYo’.
Umeyaj le mejen kaajo’ob uti’al uyaantal le seenyaso’
Kex yaan muuk’ uti’al uyaantal jejela’as t’aano’ob ichil le mejen kaajo’ob tumeen ma’ hach jets’t’anta’ane’, kumeetik inwiko’one’ ya’ab seenyas íigwal umeeta’al wáa le jeestoso’ kuna’atk’ajal ichil ubáajil le tooto’ob yéetel máax kut’aabo’obo’.

Meyajo’ob meeta’an tumeen Josefina Safar yéetel Rodrigo Petatillo kuye’esiko’be’ le geestos kumeeta’al tumeen máaxo’ob kut’aano’obe’ íigwal yéetel leengwa de seenyaso’, beyxan le kut’aabo’ob maaya yéetel le kóoko’obo’ íigwal utuukulo’ob ken uho’oso’ob seenyas ma’ berbaalesi’ (Safar, en prep y Petatillo, coloquio LSE 2015).
Umeyaj Josefina Safare’ (xoknáal ti’ doktoraado tu’unibersidaadil Estokoolma, Sueesya, kuyila’al umeyaj tumeen J. Mesh yéetel O. Le Guen) uti’al u’éetlankúunsa’al ujejela’as t’aano’ob ti’ jejela’as mejen kaajo’ob tu’ux ku’usarta’al LSMY yéetel ukaxta’al ba’ax ti’ leeksikos kuk’expahal.

Ti’ uyáax abaansese’ (congreso LSE 2015), kuye’esik yaan wáa tu’ux ma’ jets’t’anta’an ichil ugeestos le kut’aano’ob maaya yukateeko, he’ex le nuumeros yéetel boonilo’obo’, yaan jejela’as bix umeeta’al.